Powieściopisarz, nowelista, dziennikarz, publicysta. Pierwszy polski laureat literackiej Nagrody Nobla, wielbiony przez pokolenia rodaków za budzenie poczucia narodowej wspólnoty i patriotycznego ducha. Urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, zmarł 15 listopada 1916 roku w Vevey w Szwajcarii.

Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej herbu Oszyk, wywodzącej się po mieczu z Tatarów osiadłych na Litwie. Jego rodzicami byli Józef Sienkiewicz (1813–1896) i Stefania z domu Cieciszowska (1820–1873). Wola Okrzejska w powiecie łukowskim należała do babki pisarza, Felicjany Cieciszowskiej. Przyszły pisarz został ochrzczony w sąsiedniej miejscowości Okrzeja w kościele ufundowanym przez jego prababkę. 

Miał cztery siostry i brata. Rodzina przenosiła się kolejno do Grotek, Wygnanowa, Potkanny koło Przytyka, Grabowców i Wężyczyna, aby od 1861 roku osiąść na stałe w Warszawie.

Student

Od 1858 roku Sienkiewicz uczęszczał do kilku gimnazjów warszawskich, mieszkając na ogół nie z rodziną, lecz na stancji. W szkole interesował się historią i literaturą. Wielkie wrażenie wywarły na nim lektury Homera, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa. Najwyższe noty zbierał za przedmioty humanistyczne, do pozostałych się nie przykładał. W 1864 roku zdobył pierwszą nagrodę za szkolne wypracowanie "Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą".

Trudne położenie finansowe rodziny sprawiło, że wcześnie musiał na siebie zarabiać między innymi jako guwerner. W tym charakterze w wieku dziewiętnastu lat trafił np. do domu Weyherów w Płońsku. 

Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1866 roku zgodnie z wolą rodziców zapisał się na wydział medyczny Szkoły Głównej Warszawskiej. Szybko jednak przeniósł się na studia prawnicze. W końcu wybrał wydział filologiczno-historyczny, dzięki czemu gruntownie zaznajomił się ze staropolską literaturą i językiem. 

Na czas studiów przypadają pierwsze próby literackie Sienkiewicza. W 1867 roku "Tygodnik Ilustrowany" nie przyjął do druku jego wierszowanej "Sielanki młodości". Młody autor przerzucił się na prozę. Napisał swoją pierwszą powieść "Ofiara" (nie zachowała się), pracował też nad drugą, "Na marne" (wydrukowaną w 1872).

Portrety Henryka Sienkiewicza [galeria]Więcej zdjęć(16)

Przewiń do następnych zdjęć z galerii: Portrety Henryka Sienkiewicza [galeria] Przewiń do poprzednich zdjęć z galerii: Portrety Henryka Sienkiewicza [galeria]

Portrety Henryka Sienkiewicza [galeria]

 

Los zdarzył, że w tym samym 1866 roku studia w Szkole Głównej rozpoczynają trzej przyszli literaccy rywale: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus i Aleksander Świętochowski.

"Był wszakże w szczupłym gronie wydziału historyczno-filologicznego student, który niczym nie zapowiadał wysokiego talentu i żył zupełnie poza tym wyborowym kołem. Pamiętam tylko, że idąc raz z nim przez ulicę, zdumiałem się nad jego biegłością w rozpoznawaniu herbów na arystokratycznych gmachach i karetach oraz nad znacznym zasobem wiedzy z historii rodzin szlacheckich. Była to wszakże jedyna niezwykła w nim cecha. Wątły, chorowity, w audytorium rzadko widzialny, w życiu studenckim nie przyjmujący żadnego udziału, przed egzaminami mocno zakłopotany i na uboczu trzymający się, zwracał na siebie tak słabą uwagę kolegów, że gdy po skończeniu uniwersytetu Kotarbiński upewniał nas kilku, iż Sienkiewicz napisał piękną powieść 'Na marne', roześmieliśmy się serdecznie i zapisali tę wiadomość na rachunek złudzeń powiatowej sympatii jednego Podlasiaka do drugiego."
[Aleksander Świętochowski, "Prawda", 5 lipca 1884]

Po zamknięciu przez władze carskie polskojęzycznej Szkoły Głównej kontynuował studia na rosyjskojęzycznym Uniwersytecie Warszawskim, który opuścił w 1870 roku bez przystąpienia do egzaminów końcowych.

Dziennikarz

Pod wpływem otoczenia w Szkole Głównej Sienkiewicz zbliżył się z początku do ruchu pozytywistycznego. W 1869 roku debiutował jako dziennikarz recenzją sztuki teatralnej w "Przeglądzie Tygodniowym". Z kolei "Tygodnik Ilustrowany" wydrukował mu rozprawkę historyczno-literacką o Mikołaju Sępie-Szarzyńskim.

W latach 1869–1872 publikował artykuły krytyczne w "Przeglądzie Tygodniowym"; w następnych latach ugruntował swą pozycję w prasie warszawskiej jako utalentowany reporter i felietonista. W 1873 roku podjął współpracę z konserwatywną "Gazetą Polską". Jego przenikliwe felietony ukazywały się w cyklach: "Bez tytułu" (1873) i "Chwila obecna" (1875) pod pseudonimem Litwos. Podobnie podpisywał cykl "Sprawy bieżące" (1874–1875) w dwutygodniku "Niwa" (1874–1878), gdzie jako współwłaściciel redakcji prowadził dział literacki. Do "Gazety Polskiej" wrócił "Wiadomościami bieżącymi" (1880–1881). Wiążąc się z zachowawczym pismem "Słowo" (1882–1887) – początkowo był nawet jego redaktorem naczelnym – stał się jednym z głównych przedstawicieli tzw. obozu neokonserwatywnego.

Bywalec 

Przyjaźnił się z cyganerią artystyczną – wraz z Adamem Chmielowskim i Stanisławem Witkiewiczem był stałym gościem salonu Heleny Modrzejewskiej. Pojawiał się na "czwartkach literackich" u Jadwigi Łuszczewskiej (pseudonim Deotyma), krewnej ze strony matki, improwizatorki pozującej na narodową wieszczkę. W tym czasie poznał Marię Kellerównę, pierwszą z pięciu "Marii jego życia", jak je w tytule swojej książki określiła Barbara Wachowicz.

"Rodzice jego narzeczonej – ślicznej Marii Kellerówny – na wieść o licznych długach Sienkiewicza, w trosce o materialną przyszłość córki brutalnie zerwali zaręczyny. Panna, zakochana, nigdy już nie wyszła za mąż. Sienkiewicz przeżył to również boleśnie, ale na szczęście na warszawskim horyzoncie ukazała się właśnie kobieta, która urodą gasiła wszystkie piękności, a talentem wszystkie aktorki: Helena Modrzejewska. Odrzucony i upokorzony miał dokąd zwrócić swe serce. W pani Helenie kochało się zresztą pół Warszawy. Młody literat miał to szczęście – a takich nie było zbyt wielu – że należał do grona stałych bywalców jej artystycznego salonu. I tam właśnie padł projekt wyjazdu za ocean. Podróż do Ameryki – pierwsze ziszczenie marzeń o robinsonadach – wywarła niewątpliwie ogromny wpływ na twórczość i na okrzepnięcie osobowości pisarza."
[Maria Korniłowiczówna, "Sienkiewicz", Warszawa 2005]

Pionier 

W latach 1876–1878 Sienkiewicz przebywał jako korespondent "Gazety Polskiej"  w Ameryce Północnej. Wraz z Heleną Modrzejewską i jej przyjaciółmi próbował stworzyć w Kalifornii rolniczą komunę. 

"Amerykańską 'kwaterę główną' Sienkiewicz założył w Anaheim, miasteczku położonym w Orange Country, niezbyt daleko od Los Angeles. Była to maleńka mieścina, otoczona uprawnymi polami farmerów. Tam właśnie, po wielu perypetiach, zjechało całe towarzystwo polskich pięknoduchów z Heleną Modrzejewską na czele. Próby gospodarowania na farmie trwały niedługo i skończyły się niemal bankructwem, co było do przewidzenia, ale jakoś naszym romantycznym podróżnikom do głowy przedtem nie przyszło. I choć cały ich pobyt trwał w Anaheim trwał niespełna rok, wdzięczne miasteczko wystawiło po latach pomnik wielkiej polskiej artystce."
[Maria Korniłowiczówna, "Sienkiewicz", Warszawa 2005]

Projekt upadł, co obróciło się na korzyść Heleny Modrzejewskiej, która musiała powrócić na scenę. Jej występy zostały gorąco przyjęte przez amerykańską publiczność. Sienkiewicz skrupulatnie relacjonował w korespondencjach dla krajowej prasy fenomenalny sukces polskiej aktorki na całej trasie gościnnych pokazów. 

Reporter

Wielką popularność przyniosły mu relacje z dalekich wędrówek: "Listy z podróży do Ameryki" (1876–1878) oraz "Listy z Afryki" (1891–1892), szczególnie te pierwsze. Przynosiły obszerną relację o życiu amerykańskim z jego osiągnięciami, ale i zagrożeniami. Z wyczuciem szczegółu i nie bez humoru opowiadał Sienkiewicz o obyczajach ówczesnej Ameryki. Informował o polskim osadnictwie i jego znaczeniu. Entuzjazmował się amerykańskimi sukcesami Heleny Modrzejewskiej. 

Sienkiewicz. Zawód: reporter

Sienkiewicz. Zawód: reporter

"Szwendam się po świecie jak marek po piekle" – pisał o sobie. Przez 40 lat więcej czasu spędził w... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: SIENKIEWICZ. ZAWÓD: REPORTER

LITERATURA

 

W jego oczach technologiczny i cywilizacyjny rozmach Ameryki nie usprawiedliwiał jednak głębokich kontrastów społecznych. Pisarz dawał temu wyraz w swoich tekstach; ostro potępiał zwłaszcza eksterminację Indian. W listach do Juliana Horaina, Polaka osiadłego w San Francisco, przyznawał też, że w swoich korespondencjach "łże tak, aż się papier ze wstydu czerwieni".

"Co więcej: powiem panu, że w następnych listach […] będziecie czytać opisy stepów i niedźwiedzi, bizonów, polowań i wypadków […] słowem cały romans, w którym prócz osnowy geograficznej i przyrodniczej wszystko jest zmyślone – a tylko pewnymi pozorami prawdy ozdobne."
[list z w czerwca 1876]

Opisywał przyrodę i przygodę. Wyprawy poznawcze i myśliwskie. Życie w górskich kanionach "dzikiego Zachodu". 

"Oni tam w Warszawie są przekonani, że nie mieszkam z kolonią, ale gdzieś między Indianami. Nie wywodźcie ich z błędu." 
[list z listopada 1876]

Efektowne zmyślenia potrzebne były nie tyle samemu Sienkiewiczowi, ile jego mocodawcom z "Gazety Polskiej". Jej nakład rósł bowiem stosownie do barwności opisanych przygód. "Listy z podróży do Ameryki" stały się pomostem między publicystyką Sienkiewicza, a jego prozą powieściową. 

Kazimierz Pochwalski, "Henryk Sienkiewicz i Kazimierz Pochwalski na statku", ok. 1940, olej na sklejce, 102 x 81 cm, fot. Muzeum Narodowe w Kielcach

Pisarz nie ograniczał się do prasy krajowej. W kalifornijskim dzienniku "Daily Evening Post" opublikował 8 września 1877 roku artykuł "Poland and Russia". Potępił w nim dwulicową politykę władz rosyjskich, które występowały w roli obrońcy Słowian na Bałkanach, jednocześnie dopuszczając się prześladowań Polaków na terenach Królestwa Polskiego.

 

Sienkiewicz niemal całe życie spędził na wędrówkach. W 1876 roku wyjechał przez Anglię do Ameryki Północnej. W 1878 roku wrócił do Europy. Zatrzymał się w Londynie, po czym przez rok przebywał w Paryżu. Odwiedził też Włochy. 

Po powrocie do kraju w 1879 roku pojechał Lwowa z odczytem: "Z Nowego Jorku do Kalifornii". W drodze powrotnej wygłosił go również w Szczawnicy, gdzie przy tej okazji po raz pierwszy spotkał Marię Szetkiewiczównę. Na wiadomość, że jej rodzina wybiera się do Wenecji, udał się za nimi. Po okresie narzeczeńskim, 18 sierpnia 1881 roku Maria i Henryk wzięli ślub w kościele Zgromadzenia Panien Kanoniczek przy placu Teatralnym. Z małżeństwa tego pochodzą dzieci pisarza: Henryk Józef i Jadwiga Maria. Małżeństwo nie trwało długo, w 1885 roku Maria zmarła na gruźlicę.

Towarzysząc jej od 1880 roku w kuracjach, pisarz corocznie wyjeżdżał za granicę. Po śmierci ukochanej żony jeździł nadal, lecząc się wraz z dziećmi w uzdrowiskach austriackich, włoskich, czy francuskich. 

Zapalony podróżnik, w 1886 roku wyprawił się przez Bukareszt i Warnę do Konstantynopola, Aten, Neapolu i Rzymu, a w 1888 – do Hiszpanii. Z końcem 1890 roku wyruszył na wyprawę myśliwską do Zanzibaru, co zaowocowało "Listami z Afryki". Z polskich miejscowości szczególnie upodobał sobie Zakopane, chociaż ustawicznie narzekał na zbyt słotny tatrzański klimat.

W czasie tych wędrówek pracował nad nowelami i powieściami drukowanymi w całej krajowej prasie: warszawskiej, krakowskiej, lwowskiej i poznańskiej.

Badacz

Wyrazem kultury literackiej młodego pisarza były też ogłaszane w prasie recenzje "Szkiców historycznych" Ludwika Kubali czy "Zarysu literatury polskiej" Piotra Chmielowskiego (1881), własne studia o poetach staropolskich: Mikołaju Sępie-Szarzyńskim i Kasprze Miaskowskim (1869–1870), wreszcie wycieczki w stronę krytyki teoretycznej: odczyty "O naturalizmie w powieści" (1881), "O powieści historycznej" (1889) i studium "Listy o Zoli" (1893). 

Przy okazji Sienkiewicz ujawnił swoje krytyczne stanowisko wobec naturalizmu (napisaną pod jego wpływem nowelę "Janko Muzykant" uznał później za nieudaną) i opowiedział się po stronie literatury realistycznej, w której wiedzę pisarza wspiera wyobraźnia i intuicja. W krytycznych wypowiedziach Sienkiewicza uderza wolna od szablonów dojrzałość poglądów na zjawiska literackie, zrozumienie płynności określających je terminów, wysoki stopień świadomości estetycznej i przekonanie o doniosłości literatury w życiu narodowym.

Nowelista

Twórczość literacką rozpoczął Sienkiewicz nowelami – napisał ich ponad czterdzieści. Posługiwał się różnymi formami: humoreską, gawędą, obrazkiem obyczajowym, pamiętnikiem. Jego pierwszy utwór, zatytułowany "Humoreski z teki Worszyłły", składa się z dwóch opowiadań: "Nikt nie jest prorokiem między swymi" i "Dwie drogi" (1872–1873). Obok programowych haseł pozytywistycznych pojawia się w nich nuta patriotyczna, która stanowić będzie zresztą specyficzną cechę całej twórczości Sienkiewicza. Humoreski nacechowane są jeszcze retoryką i dydaktyzmem, ale pojawiają się w nich elementy groteski, ujawniając satyryczny talent pisarza. 

Jest on widoczny i w późniejszej prozie, zwłaszcza w "Szkicach węglem" (1877), gdzie groteska i karykatura kontrastują z tragiczną wymową opowieści o zagładzie ciemnej rodziny chłopskiej, osaczonej przez dwór, plebanię, urzędników carskich i funkcjonariuszy gminy. Taki sposób ukazania życia wsi po zniesieniu pańszczyzny – wynikający zarówno z obserwacji stosunków krajowych, jak i z doświadczeń z podróży zagranicznych  – świadczył o załamaniu się pozytywistycznego optymizmu Sienkiewicza.

Bar… wzięty! – cytaty z Sienkiewicza

Sporo cytatów z dzieł Sienkiewicza zasila język potoczny. Warto, abyśmy mieli pojęcie, że wyszły... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: BAR… WZIĘTY! – CYTATY Z SIENKIEWICZA

Sporo cytatów z dzieł Sienkiewicza zasila język potoczny. Warto, abyśmy mieli pojęcie, że wyszły... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: BAR… WZIĘTY! – CYTATY Z SIENKIEWICZA

LITERATURA

 

Podczas pobytu w Ameryce i wkrótce po nim powstały najbardziej surowe, oskarżycielskie opowiadania pisarza o Polsce. Sienkiewicz kreślił początkowo obrazki obyczajowe: "Stary sługa" (1875), "Hania" (1876) i "Selim Mirza" (1877), nazywane małą trylogią. Poruszał problem braku odpowiedzialności za wychowanie wiejskiego dziecka ("Janko Muzykant", 1880, "Jamioł", 1882), wygłaszał oskarżenie wobec szkoły zaborczej ("Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela", 1879; inna wersja tego utworu, "Z pamiętnika korepetytora", zamieszczona w "Gazecie Lwowskiej" w 1879, mówi wprost o stosunkach pod zaborem rosyjskim). 

Kolejnym ważnym dla Sienkiewicza tematem jest los chłopów, zdezorientowanych i bezradnych, traktowanych jako mięso armatnie przez armie zaborców. Opowiadanie "Bartek Zwycięzca" (dziennik "Słowo", luty–marzec 1882) zarzuca polskim elitom zdradę interesów narodowych i opisuje niedolę chłopa, którego męstwo wykorzystują pruscy generałowie. 

Osobną grupę tworzą nowele amerykańskie "Komedia z pomyłek" (1878), "Przez stepy"(1879), "Orso" (1880), "W krainie złota" (1881), w tym również piętnujące zagładę Indian "Sachem" (1889). Jawne manifestowanie nieufności wobec perspektyw kapitalistycznego postępu jest zresztą symptomatyczne dla całej literatury realistycznej tamtych lat (Eliza Orzeszkowa, Prus).

Tragiczne losy emigracji chłopskiej w Ameryce nakreślił Sienkiewicz w szkicu "Za chlebem" (1880). Do arcydzieł należy zaliczyć znakomite studium uczuć patriotycznych – "Latarnik" (1881). "Wspomnienie z Maripozy" (1889) to z kolei gawęda o starej emigracji. Są wreszcie humoreski, jak "Ta trzecia" (1889) – ostry satyrycznie wgląd w życie ówczesnej cyganerii, obnażający jej obłudę obyczajową czy "Sabałowa bajka" (1889), wprowadzająca do literatury gwarę góralską.

"Nowelistyka Sienkiewicza była wymownym świadectwem, jak żywo reagował on na sprawy, które poruszały opinię publiczną, a równocześnie dowodziła, jak świetnym był znawcą psychiki ludzkiej i umiejętnym jej odtwórcą. Miał głębokie wyczucie charakteru noweli, umiał wybraną sytuację życiową ujmować w dramatycznym skrócie, przesycić napięciami i zakończyć nieoczekiwaną pointą. Swymi 40 utworami przyczynił się w poważnej mierze do wspaniałego rozkwitu noweli polskiej w końcu XIX wieku i stworzył spory zasób opowiadań wręcz klasycznych, czytywanych na całym świecie." 
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

Powieściopisarz

 

"Quo vadis" Henryka Sienkiewicza - rękopis [galeria]Więcej zdjęć(6)

Przewiń do następnych zdjęć z galerii: "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza - rękopis [galeria]Przewiń do poprzednich zdjęć z galerii: "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza - rękopis [galeria]

"Quo vadis" Henryka Sienkiewicza - rękopis [galeria]

Liryczny styl, umiejętność połączenia żywej i niejednokrotnie humorystycznej charakterystyki postaci z powściągliwym patosem stanowi jedną ze znamiennych cech dojrzałej prozy Sienkiewicza. Największą popularność przyniosła pisarzowi jego twórczość powieściowa, zwłaszcza proza historyczna. Pierwszym większym utworem Sienkiewicza jest opowieść z życia studenckiego "Na marne" (powstała 1869–1871, ogłoszona w 1872 roku w "Wieńcu"), opisująca atmosferę rozczarowania i kryzysu ideowego, w jakim młodzież polska znalazła się po klęsce powstania.

 

Proza Sienkiewicza w malarstwie

Sceny batalistyczne, rodzajowe, pejzażowe i portrety – przedstawiające najważniejsze momenty w... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: PROZA SIENKIEWICZA W MALARSTWIE

SZTUKI WIZUALNE

LITERATURA

 

Jako manifest niezłomnego patriotyzmu przyjęli współcześni Trylogię (poprzedzoną opowiadaniem historycznym "Niewola tatarska", 1880). W "Słowie" w latach 1883–1886 pisarz opublikował w odcinkach "Ogniem i mieczem", "Potop" i "Pana Wołodyjowskiego". 

"Ogniem i mieczem" (1883–1884, osobno 1884) jest powieścią historyczną z czasów wojen kozackich w połowie siedemnastego wieku. Entuzjastycznie przyjęta przez ogół czytelników, postawiła Sienkiewicza w rzędzie czołowych prozaików polskich. Obok rzeszy żarliwych entuzjastów i apologetów znaleźli się jednak wpływowi przeciwnicy pisarza, którzy zarzucali prozaikowi tradycjonalizm i przeinaczenia historyczne, zwłaszcza brak lepiej zarysowanego tła społeczno-historycznego zbrojnych konfliktów na siedemnastowiecznej Ukrainie. 

Podobnych zarzutów ustrzegł się "Potop" (1884–1886, osobno 1886), w którym Sienkiewicz ostro potępił samowolę magnaterii oraz podkreślał, że walka z najazdem szwedzkim miała charakter ogólnonarodowy, wyzwalając patriotyczne odruchy u prostego ludu. 

 

 

Wszystko, czego nie wiedzieliście o "Potopie"

Czy możliwy byłby "Potop" bez Daniela Olbrychskiego? Po co Kmicicowi piłkarskie korki i jak... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: WSZYSTKO, CZEGO NIE WIEDZIELIŚCIE O "POTOPIE"

FILM

 

W tym czasie pisarz borykał się z wyniszczającą chorobą ukochanej żony. Maria z Szetkiewiczów Sienkiewiczowa zmarła 19 października 1885 roku. Miała trzydzieści jeden lat. 

Owdowiały pisarz udał się w podróż do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy wydał ostatnią część cyklu – "Pan Wołodyjowski" (1887–1888). Akcję powieści rozgrywającej się w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego kończy zwycięstwo Sobieskiego nad Turkami pod Chocimiem. Autor zrezygnował tym razem z problematyki historiozoficznej i zwrócił się ku romansowi awanturniczo-obyczajowemu.

"Przypominając czasy, gdy na Polskę waliły się klęski zagrażające jej bytowi politycznemu, z których to klęsk podniosła się ona dzięki siłom własnym narodu, Trylogia dawała czytelnikom polskim 'pokrzepienie serc', artystyczną lekcję patriotyzmu, niosła wiarę w wartość ludzkiego bohaterstwa. Aureolą bohaterstwa otaczał ludzi zwykłych, nieraz śmiesznych, dostrzegał je ze sprawiedliwością epicką także u wrogów. Ta jakość społeczna, ceniona przez ludy całej kuli ziemskiej, znamienna dla poezji epickiej wszystkich czasów, znalazła w prozie powieściowej Sienkiewicza znakomity wyraz, co zadecydowało o jej sławie światowej." 
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

Autorytet

Dzięki Trylogii Sienkiewicz zaczął być w Polsce otaczany kultem – niektórzy upatrywali w nim duchowego wodza narodu. Nikt lepiej nie trafiał w poczucie narodowej dumy polskich czytelników wszystkich stanów i pokoleń. Jego książki były powszechnie czytane, a ich autor – mimo ataków radykalnej krytyki – był uznanym autorytetem literackim i politycznym. 

 

Jako wyraz uznania Sienkiewicz dostał od nieznanego wielbiciela podpisanego Michał Wołodyjowski pokaźną sumę 15 tysięcy rubli. Całą kwotę przeznaczył na fundusz imienia Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą. W 1900 roku z okazji jubileuszu 25-lecia pracy pisarskiej otrzymał w darze narodowym posiadłość ziemską Oblęgorek pod Kielcami – dziś mieści się tam jego muzeum – gdzie bawił od 1902 roku zazwyczaj latem, stale mieszkał bowiem w Warszawie.

 

Warszawskie adresy Henryka Sienkiewicza

Henryk Sienkiewicz wiele podróżował i często zmieniał adresy. Nie sprzyjało to przywiązywaniu się... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: WARSZAWSKIE ADRESY HENRYKA SIENKIEWICZA

LITERATURA

ARCHITEKTURA

 

Trylogia pozostaje jednym z najbardziej popularnych dzieł polskiej literatury. Podobnie jak inne powieści historyczne Sienkiewicza cykl ten wyróżnia się mistrzowskim odnowieniem "romansu przygód", wykorzystując możliwości, jakie daje pisarzowi atrakcyjna awanturnicza fabuła (pokrewna powieściom Aleksandra Dumasa-ojca). Sienkiewicz wznosi jednak ten gatunek na wysoki poziom artystyczny,  przede wszystkim dzięki doskonałej archaizacji języka oraz znakomitej, plastycznej konstrukcji literackich postaci. 

Jego bohaterowie wyrastają wysoko ponad banalne szablony charakterologiczne drugorzędnych romansów przygodowych. Jednocześnie Sienkiewicz upraszcza charakterystykę psychologiczną do kilku zasadniczych rysów, heroizuje swe postacie i nadaje im epicki wymiar. Taka stylizacja stwarza wrażenie baśniowej niezwykłości opisanych wydarzeń, co jednak osłabia siłę oddziaływania historiozoficznych intencji powieści.

 

Polskie ekranizacje dzieł Sienkiewicza

Młodzieżowe kino przygodowe i eksperymentalne animacje, historyczne freski, komediowe miniatury i... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: POLSKIE EKRANIZACJE DZIEŁ SIENKIEWICZA

FILM

Obserwator

Po ukończeniu Trylogii Sienkiewicz opublikował dwie powieści współczesne: "Bez dogmatu" i "Rodzina Połanieckich". Zdaniem krytyków obie "jaskrawo konserwatywne".

"Bez dogmatu" ("Słowo" 1889–1890, osobno 1891) ma formę pamiętnika dekadenta. Trzydziestopięcioletni Leon Płoszowski, zamożny polski hrabia mieszkający z ojcem w Rzymie, bywalec europejskich salonów, jest okazem "bezproduktywności słowiańskiej", wytwornym pasożytem społecznym cierpiącym na chorobę braku woli. Sienkiewicz, skupiony na analizie psychologicznej pięknoducha, nie utrzymał jednak nieodzownego dystansu do tematu – brak jednoznacznego potępienia głównego bohatera utworu wywołał dyskusje i spory, w których autorowi zarzucano wręcz amoralność.

Obroną społecznej roli ziemiaństwa i burżuazji, jak również jawną apoteozą katolickiego tradycjonalizmu jest "Rodzina Połanieckich" (1893–1894, osobno 1895). Bohaterem powieści jest zubożały szlachcic prowadzący interesy handlowe w Warszawie. Nacechowany autentyzmem obraz zubożałych ziemian aspirujących do tworzącej się właśnie klasy drobnych dorobkiewiczów, odmalowany został z epickim rozmachem co – wbrew autorskim intencjom – można uznać za jego apologię.

W obu powieściach, dających początek całej fali polskich romansów tego typu, Sienkiewicz kreśli pesymistyczne nastroje schyłku wieku, ukazuje domniemany kryzys nowoczesnej wiedzy i głosi konieczność odnowy religijnej. Realistycznie przedstawia pasożytnictwo i bezproduktywność elity posiadaczy. W szerokim odbiorze "Połanieckich" zostało to jednak odczytane – przeciwnie do zamysłu autora – jako apoteoza przedsiębiorczych ciułaczy.

"Rodzinę Połanieckich" pisał w czasie, gdy w jego życiu prywatnym pojawiła się Maria Romanowska, przybrana córka odeskiego bogacza Konstantego Wołodkowicza. 

"Marynuszka ma lat osiemnaście. Poznał ją w Wiedniu, może w Krakowie. Zapalił się do niej, taka świeża i śliczna. Lecz on ma lat czterdzieści sześć i mocno się waha. Przybrana córka Wołodkowiczów z Odessy. Pan Wołodkowicz to polski potentat finansowy z Ukrainy, sympatyczny, dobrze przyjmowany w sferach towarzyskich Krakowa. Jego żona, też Polka – trochę narwana entuzjastka, straciła równowagę, bo poznała osobiście autora 'Bez dogmatu'."
[Józef Szczublewski, "Sienkiewicz. Żywot pisarza", Warszawa 2006]

Ślubu Henrykowi Sienkiewiczowi z Marynuszką udzielił Albin kardynał Dunajewski, książę biskup krakowski, w swej kaplicy jedenastego dnia jedenastego miesiąca o godzinie jedenastej (trzy jedenastki!) 1893 roku. Jednak panna młoda jeszcze przed końcem roku rozstała się z pisarzem, do czego w decydującej mierze przyczyniła się jej przybrana matka, Helena Wołodkowiczowa. W liście do Jadwigi Janczewskiej, de domo Szetkiewicz, siostry pierwszej żony, z którą przez lata prowadził obfitą korespondencję, pisarz dał upust nietajonej goryczy:

"Że żona moja mnie nie kochała, w to do wierzę i nawet tego jestem pewny, że pani W. paliło się w głowie, by ją za mnie wydać, to również pewne […]. Trudno. Miałem do czynienia z biernością, z oschłością serca i bezwiednym egoizmem z jednej, a nerwową, szaloną i przewrotną głową z drugiej strony. Musiałem zginąć."
[21 marca 1894]

Sienkiewicz w swoim czasie dostał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa. Przykrą przygodę odreagował portretując obie panie na kartach "Rodziny Połanieckich", jako afektowaną i wyniosłą pannę Linetę Castelli oraz jej zaborczą ciotkę – panią Broniczową. 

Europejczyk

Niewątpliwie najgłośniejszym sukcesem pisarskim Henryka Sienkiewicza stała się powieść historyczna "Quo vadis" ("Gazeta Polska", 1895–1896, osobno 1896). Poprzedziła ją nowela o pokrewnej tematyce "Pójdźmy za Nim!" (1892). Inspiracją dla napisania "Quo vadis" była książka Ernesta Renana "Antychryst" oraz płótna Henryka Siemiradzkiego. 

Henryk Siemiradzki, "Dirce chrześcijańska"

Monumentalna kompozycja ukazuje w scenerii rzymskiego amfiteatru cesarza Nerona, jego dwór i... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: HENRYK SIEMIRADZKI, "DIRCE CHRZEŚCIJAŃSKA"

SZTUKI WIZUALNE

"Quo vadis" Sienkiewicza opowiada o prześladowaniu pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów Nerona. Pogańskiemu rozpasaniu cesarskiego pałacu przeciwstawiała potęgę moralnych racji wyznawców Chrystusa, które stały się fundamentem pod budowę europejskiej cywilizacji.

Powieść szybko zrobiła niewiarygodną karierę na całym świecie. Tuż po wydaniu chwalił ją głośno papież Leon XIII, doczekała się kilku wielkich ekranizacji. W 1916 roku, kiedy zmarł Sienkiewicz, nakład "Quo vadis" w samych tylko Stanach Zjednoczonych przekroczył półtora miliona egzemplarzy. Została przetłumaczona na wiele języków, w tym na arabski, japoński i na esperanto. Do dziś cieszy się wyjątkową popularnością. 

Orator

16 września 1899 roku w Miłosławiu Sienkiewicz wziął udział w odsłonięciu pierwszego na ziemiach polskich pomnika Juliusza Słowackiego. Z okazji 50. rocznicy śmierci wieszcza monument ufundował na terenie swoich dóbr Józef Kościelski, autor wierszy i sztuk teatralnych, wielkopolski działacz polityczny, mecenas sztuki i filantrop. Z trzech zaborów zjechali do Miłosławia najważniejsi reprezentanci świata twórczego, naukowego i politycznego.

Leon Wyczółkowski, "Henryk Sienkiewicz", 1899, rysunek, własn. Muzeum Narodowe w Warszawie

Sienkiewicz wygłosił przemówienie, które – zdaniem jednego ze sprawozdawców – było "przedziwnie piękną pieśnią wyśpiewaną na cześć i chwałę polskiej mowy". 

"Można by mniemać, że Bóg, tworząc Polaków, rzekł im: Oto na domiar wszystkiego daję wam spiż, dźwięczący a niespożyty, taki z jakiego ludy żyjące przed wami stawiały posągi swym bohaterom, daję wam złoto błyszczące i giętkie, a z tego tworzywa uczyńcie mowę Waszą. I wstała ta mowa niespożyta jak spiż, świetna i drogocenna jak złoto – jedna z najwspanialszych na świecie – i tak piękna, że chyba tylko język dawnych Hellenów może się z nią równać… […] Cześć jej i poecie!"

Pisarz miał w planach odwiedzenie pól Grunwaldu – pisał właśnie "Krzyżaków" – lecz nie uzyskał policyjnej zgody. Poznał za to kolejną Marię:  "Piękną Wielkopolankę, pannę Radziejewską, która uczyniła na mnie piorunujące wrażenie". Była dziennikarką, miała wówczas dwadzieścia trzy lata, Sienkiewicz – pięćdziesiąt trzy. Nastąpiła wymiana listów, z jej strony dość oficjalnych i raczej oschłych. Po smutnych doświadczeniach drugiego małżeństwa pisarz zdecydował o przerwaniu tej znajomości. 

W 1911 roku Maria Radziejewska popełniła samobójstwo. Pozostawiła "Memorandum", z notą na okładce: "W razie mej śmierci nie czytając posłać Sienkiewiczowi", które do adresata nigdy nie dotarło. Zapiski te świadczą, że ich autorka była osobą nadwrażliwą, zdecydowanie nieradzącą sobie z właściwym komunikowaniem uczuć. 

Profeta

Połączenie przygody rycerskiej i romansu znajdujemy w kolejnej powieści Sienkiewicza "Krzyżacy" ("Tygodnik Ilustrowany", 1897–1900, osobno 1900), wielkim malowidle historycznym o treści rozleglejszej i głębszej niż którekolwiek z dawniejszych dzieł. Epopeja z dziejów walk polsko-krzyżackich, nasycona silnym uczuciem patriotycznym, była wyrazem ówczesnych pasji pisarza. 

Adaptacje filmowe dzieł Henryka Sienkiewicza [galeria]

"Krzyżacy" powstawali pod bezpośrednim wrażeniem gwałtów dokonywanych przez władze zaboru pruskiego na polskiej ludności – z czego najgłośniejszym echem odbiła antypolska działalność Hakaty oraz okrutne prześladowanie dzieci i ich rodziców we Wrześni protestujących przeciw nauczaniu w szkole religii po niemiecku – autor brał zaś żywy udział w akcjach protestacyjnych przeciwko nim. Finałowy opis zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem sprawił, że od początku przyjmowano tę powieść jako dzieło o aktualnej wymowie politycznej, a późniejsze wypadki historyczne – z przegraną Niemiec w obu wojnach światowych – nadały jej rangę nieomal proroczą.

Mąż

W 1904 roku 58-letni Sienkiewicz ożenił się z 42-letnią Marią Babską, którą nazywał Markiem. Pisarz poślubił swoją cioteczną siostrzenicę, od dawna w nim zakochaną. Ślub był cichy, tylko w gronie najbliższych. Mogło do tego dojść piętnaście lat wcześniej, gdy panna Maria oświadczyła się wujowi i została przyjęta. Zaręczyny jednak zerwano, prawdopodobnie nie bez udziału szwagierki, Jadwigi "Dzini" Janczewskiej, siostry pierwszej żony pisarza, która zajmowała się wychowaniem jego dzieci. Państwo Sienkiewiczowie zeszli się jednak ponownie, żeby przeżyć wspólnie dwanaście szczęśliwych lat, aż do śmierci pisarza.  

Obok imponującego dzieła życia, które wyszło spod pióra Henryka Sienkiewicza, pamięć o nim przetrwa... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: HENRYK SIENKIEWICZ W ANEGDOCIE

LITERATURA

Noblista

Największy splendor spotkał pisarza w 1905 roku. W listopadzie pisał do syna:

"Wiem, że Cię język nie świerzbi i że nie jesteś paplą, można Ci tajemnicę, na której wielce zależy, powierzyć. Chodzi jednak o to, żebyś się nie wygadał przez dyskrecję lub nie porzucił tak tego listu, by mógł wpaść w niepowołane ręce. Otóż moje wyjazdy z Warszawy, powroty i znów wyjazdy objaśniają się potrzebą załatwienia rozmaitych publicznych i prywatnych interesów przed dłuższą podróżą, bo aż do Sztokholmu. Tak jest! Przyznano!… Około siedemdziesięciu tysięcy rubli dziwnie Oblęgorkowi pomoże, a zwycięstwo literatury polskiej w szrankach, w których występuje cały świat, to radość po prostu powszechna i rzecz ze wszystkich najważniejsza…"

Chodziło oczywiście o przyznaną pisarzowi Nagrodę Nobla, najbardziej prestiżową na świecie. Wbrew dość powszechnemu mniemaniu, autor "Quo vadis" otrzymał Nagrodę Nobla w 1905 roku nie za ów pełen plastyki obraz stosunków między stolicą ówczesnego świata a stawiającym pierwsze kroki chrześcijaństwem, lecz za "wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu" i "rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie w ducha narodu". Warto przypomnieć, że w 1905 roku Polski próżno było szukać na mapie Europy.

Sekretarz Akademii Szwedzkiej, poeta Carl David af Wirsén, swoje wystąpienie podczas ceremonii, która odbyła się 10 grudnia 1905 roku, zakończył po francusku, nie szczędząc pochwał dla Trylogii, "Bez dogmatu", "Rodziny Połanieckich", "Quo vadis" i "Krzyżaków", co Sienkiewicz odnotował następująco: "Patrzę ukosem, jak to przełknie pruski ambasador, który siedzi koło mnie – i wpadam w dobry humor przy opisie Grunwaldu. Prusak zresztą ani drgnął". W dziękczynnym przemówieniu laureat prawie pominął swoją osobę, a z całą mocą przypomniał Polskę.

"Wszystkie narody świata idą w zawody o tę nagrodę w osobach swoich poetów i pisarzów. Dlatego też wysoki areopag, który tę nagrodę przyznaje, i dostojny monarcha, który ją wręcza, wieńczą nie tylko poetę, ale zarazem i naród, którego synem jest ów poeta. […] zaszczyt ten, cenny dla wszystkich, o ileż jeszcze cenniejszym być musi dla syna Polski!… Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysiącznych dowodów, że ona żyje!… Głoszono ją niezdolną do myślenia i pracy, a oto dowód, że działa!… Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać!"

Przy ocenie "Potopu" podkreślono obiektywizm laureata, świadczący o "mądrości Sienkiewicza i jego pisarstwa. Jako Polak nie może przecież nie potępiać napaści Karola Gustawa na Polskę, a równocześnie nie waha się podkreślać osobistej odwagi króla i przewagi wojsk szwedzkich nad polskimi w dziedzinie dyscypliny i wytrwałości". [nid:7170617]]

Pamflecista

Pisarz podjął też próbę, niestety nieudaną, napisania powieści historycznej z czasów Sobieskiego "Na polu chwały" (1907), która miała być początkiem nowej trylogii. 

W okresie rewolucji 1905 roku wypowiadał się na najważniejsze tematy polityczne i społeczne, popierając obóz ugodowy w jego staraniach o autonomię dla Królestwa. Ostatni ze współczesnych utworów Sienkiewicza "Wiry" ("Głos Warszawski" 1909, osobno 1910) to powieść polityczna stanowiąca pamflet na ruch rewolucyjny 1905 roku, którego doniosłości pisarz nie rozumiał i ukazał go z punktu widzenia jego przeciwników. Wyraził zaniepokojenie możliwymi konsekwencjami rewolucji dla Polski, choć jednocześnie żywił nadzieję na odzyskanie przez nią niepodległości.

"W 'Wirach' zajął się Sienkiewicz sprawami rewolucji, tego co obserwował w latach 1905–1907. Przeciwstawił się w niej aktom terroru, próbował ukazać społeczne podłoże, przebieg i wyniki wydarzeń rewolucyjnych. Powieść zaatakował [Wincenty] Rzymowski na łamach 'Prawdy'. Jego zdaniem Sienkiewicz 'zapędy rewolucyjne socjalizmu zredukował do podrażnień płciowych, jakie w sercu robotniczym wywołać może jasna panienka ze dwora! […] Sądzę, że czytelnicy zwolnią mnie od obowiązku polemizowania z tak... erotycznym pojmowaniem sprawy robotniczej. Myliłby się jednakże ten, kto by myślał, że Sienkiewicz stworzył karykaturę rewolucji. Aby coś skarykaturować lub wyszydzić, trzeba mieć o tym przybliżone chociażby pojęcie. Autor w «Wirach» dał niewątpliwie karykaturę, ale tylko własnego talentu; napisał pamflet, ale tylko na własną sławę'."
[Tadeusz Wiącek, "Gniazdo miłe dla duszy", Kielce 1995] 

W "Wirach" rewolucja oglądana jest ze stanowiska ziemianina, zaniepokojonego jej pogłosami na prowincji, zwłaszcza po wsiach. Autor zapożyczył pomysł z powieści "Gabriel Conroy" amerykańskiego pisarza Bret Harte'a.  Młody dziedzic spotyka uroczą Angielkę, która okaże się niegdyś przezeń uwiedzioną, zrazu nierozpoznaną wiejską dziewczyną.

"Powieść, atakowana namiętnie przez przeciwników pisarza, a przyjęta obojętnie przez jego wielbicieli, uderza swą wymową polityczną: autor, zdeklarowany przeciwnik Prus, podobnie jak antypolskiej postawy administracji rosyjskiej, akcentuje swe przekonanie o odzyskaniu niepodległości przez Polskę i głosi pogląd, iż 'wiry' rewolucyjne w Rosji, docierające do Polski, będą wyzyskane przez politykę niemiecką przeciw obydwu krajom słowiańskim."
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

Traper

Dużą popularnością cieszyła się też powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy"("Kurier Warszawski" 1910–1911, osobno 1911) domykająca przeszło czterdziestoletnią karierę pisarską Henryka Sienkiewicza. W tym świetnym "romansie przygód", o dwójce dzieci wędrujących przez Afrykę w czasach powstania Mahdiego w Sudanie, autor wykorzystał własne doświadczenia z podróży afrykańskiej. 

Pod względem mistrzostwa artystycznego i atrakcyjności "W pustyni i w puszczy" nie ustępowała Trylogii, "Quo vadis" i "Krzyżakom". 

Społecznik

Sienkiewicz angażował się w wiele akcji społecznych, między innymi w 1890 roku włączył się w organizację roku Mickiewiczowskiego – skutecznie zabiegał o stworzenie muzeum, a następnie ufundowanie pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie. Był prezesem Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy (1899–1900), współzałożycielem Kasy im. Mianowskiego dla Osób Pracujących na Polu Naukowym. W 1889 roku ufundował stypendium im. Marii Sienkiewiczowej dla literatów żyjących w ciężkich warunkach materialnych. Korzystali z niego między innymi Stanisław Wyspiański, Maria Konopnicka, Stanisław Przybyszewski, Gustaw Daniłowski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer. 

Olga Boznańska , "Portret Henryka Sienkiewicza", 1913 rok, technika olejna, własność Muzeum Narodowego w Krakowie, rep. Bartosz Cygan

Pomnikiem działalności społecznej Sienkiewicza stało się między innymi sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci na Bystrem i kościół w Zakopanem. W Oblęgorku utworzył ochronkę dla dzieci. W 1905 roku był jednym z założycieli Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej. Był też członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie.

Zabierał głos w sprawach publicznych i politycznych, między innymi wielokrotnie występował przeciw pruskiej polityce germanizacyjnej (odezwa w związku z prześladowaniem dzieci polskich we Wrześni, wydrukowana w "Czasie", 1901; "List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego", 1906; międzynarodowa ankieta potępiająca antypolską politykę Berlina zamieszczona w książce "Prusse et Pologne", 1909). 

"W okresie rewolucji 1905 pisywał artykuły i odezwy domagające się autonomii dla Królestwa Polskiego i nawołujące do 'zjednoczenia narodowego' pod egidą SN-D, wymierzone zaś przeciw ruchowi socjalistycznemu, którego konieczność uznawał, ale którego istoty nie rozumiał, a siły nie doceniał. Wystąpienia te sprawiły, iż Narodowa Demokracja posługiwała się głośnym nazwiskiem pisarza i powoływała na jego autorytet we własnych rozgrywkach politycznych." 
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

W 1905 roku w odpowiedzi na ankietę paryskiej gazety "Le Courrier Européen", napisał:

"Należy miłować ojczyznę nade wszystko i należy myśleć przede wszystkim o jej szczęściu. Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw. Tylko w tych warunkach istnienie i rozwój Ojczyzny staną się sprawą, na której całej ludzkości zależy. Innymi słowy, hasłem wszystkich patriotów powinno być: przez Ojczyznę do ludzkości, nie zaś: dla Ojczyzny przeciw ludzkości".

W 1906 roku odrzucił propozycję kandydowania do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego, został jednak przewodniczącym "centralnego" komitetu wyborczego, utworzonego przez przedstawicieli Narodowej Demokracji, Partii Polityki Realnej i Polskiej Partii Postępowej.

Wybuch I wojny światowej (1914) zaskoczył Sienkiewicza w Oblęgorku, skąd przez Kraków i Wiedeń wyruszył do Szwajcarii. Przy współudziale Antoniego Osuchowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego zorganizował w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, przesyłający pieniądze, lekarstwa, żywność i odzienie do kraju niszczonego przez walczące armie.

Pisarz zmarł nie ukończywszy pracy nad swym ostatnim dziełem – powieścią z epoki napoleońskiej "Legiony" (utwór ukazał się pośmiertnie w 1918).

W 1924 roku, w wolnej Polsce, prochy pisarza uroczyście sprowadzono z Vevey do kraju. W drodze przez kraje Szwajcarii, Austrii, Czech składały mu hołd tłumy czytelników: reprezentanci rozmaitych narodowości, miejscowych władz, ugrupowań politycznych, szczególnie tych postępowych. 

Malarskie portrety Henryka Sienkiewicza

"Do dzisiaj widzę go, jak siedzi w zacisznym kącie pokoju z ładną i pełną wyrazu twarzą wspartą na... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: MALARSKIE PORTRETY HENRYKA SIENKIEWICZALIT

Trumnę w sarkofagu złożono w Warszawie w podziemiach katedry św. Jana tuż obok prezydenta Gabriela Narutowicza. W czasie powstania warszawskiego Niemcy wysadzili katedrę; po wojnie sarkofag i katedrę odnowiono.

Tradycjonalista

Popularność Trylogii nie oznaczała, rzecz jasna, bezkrytycznego przyjęcia, zwłaszcza w polskich kręgach naukowo-literackich. Wzbudzał protesty wizerunek przeszłości niezgodny z ujęciem dziejów narodu utrwalonym zwłaszcza przez krakowską szkołę historyczną, nie szczędzono pisarzowi zarzutów w sprawie psychologicznych rysów postaci.

Zwłaszcza "Ogniem i mieczem" było wielokrotnie atakowane przez postępową krytykę (Bolesław Prus 1884, Stanisław Brzozowski 1903, Wacław Nałkowski 1904, Olgierd Górka 1933) za tradycjonalizm myślowy, bezkrytyczny stosunek do sarmackiej przeszłości, lekceważenie faktów dziejowych (obniżenie roli historycznej Chmielnickiego i idealizacja księcia "Jaremy"), wreszcie za całkowite sfałszowanie obrazu wojen polsko-ukraińskich.

"W jego powieści nie widzimy ani wyzyskiwanego ludu, ani pogardzonych popów, ani weteranów rozpamiętywających czasy sławy i równouprawnienia pod sztandarami Rzeczypospolitej. Nie widzimy chciwych grosza panów i panków."
[Bolesław Prus w: "Kraj", 1884]

Zarzucano Sienkiewiczowi, że jego proza – z wyjątkiem "Krzyżaków" najmocniej trzymających się faktografii – ujawniała tradycjonalizm, jeśli nie konserwatyzm autora. I tak na przykład w "Quo vadis", malując schyłek kultury rzymskiej, odnosił się sceptycznie do współczesnej cywilizacji, gloryfikując zarazem Kościół katolicki. "W pustyni i w puszczy" z kolei jest bezkrytyczny wobec "misji cywilizacyjnej" białych kolonizatorów i ich stosunku do ludów kolonialnych.

Ze wszystkich polskich pisarzy Henryk Sienkiewicz odniósł największy światowy sukces. Jednak powody... CZYTAJ DALEJ »ABOUT: ZA CO POLACY KOCHAJĄ SIENKIEWICZA?

LITERATURA

Stylista

Międzynarodowe zestawienia bibliograficzne dowodzą, że Sienkiewicz należy do najpopularniejszych pisarzy świata. Jego dzieła wciąż się ukazują we wznowieniach i nowych przekładach. 

"Tę poczytność tłumaczyć można dwoma czynnikami: jest to pisarz popularny w najlepszym tego zwrotu znaczeniu, głosiciel poglądów humanistycznych wyrażanych w wysoce artystycznej szacie epickiej. Te same czynniki stanowią o popularności twórcy 'Krzyżaków' w Polsce, a dochodzi do nich zarówno głoszony przez pisarza szlachetny patriotyzm, jak oddziaływanie jego wspaniałego, klasycznego języka artystycznego. Innym dowodem żywotności dzieł Sienkiewicza jest okoliczność, że […] toczą się wciąż spory o rangę literacką i doniosłość jego i spuścizny pisarskiej."
[Julian Krzyżanowski w: "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985]

Ludzie pióra, między innymi Witold Gombrowicz, podejmowali próby zrewidowania roli, jaką pisarz odegrał w formowaniu się świadomości narodowej Polaków:

"Czytam Sienkiewicza. Dręcząca lektura. Mówimy: to dosyć kiepskie, i czytamy dalej. Powiadamy: ależ to taniocha – i nie możemy się oderwać. Wykrzykujemy: nieznośna opera! i czytamy w dalszym ciągu, urzeczeni. Potężny geniusz! – i nigdy chyba nie było tak pierwszorzędnego pisarza drugorzędnego. To Homer drugiej kategorii, to Dumas Ojciec pierwszej klasy. Trudno też w dziejach literatury o przykład podobnego oczarowania narodu, bardziej magicznego wpływu na wyobraźnię mas. […] Gdyby historia literatury przyjęła jako kryterium wpływ sztuki na ludzi, Sienkiewicz (ten demon, ta katastrofa naszego rozumu, ten szkodnik) powinien by zajmować w niej pięć razy więcej miejsca niż Mickiewicz. Któż czytał Mickiewicza z własnej i nieprzymuszonej woli, któż znał Słowackiego? […] Lecz Sienkiewicz to wino, którym rzeczywiście upajaliśmy się i tu serca nasze biły... i z kimkolwiek się rozmawiało, z lekarzem, z robotnikiem, z profesorem, z ziemianinem, z urzędnikiem, zawsze natrafiało się na Sienkiewicza, na Sienkiewicza jako na ostateczny, najbardziej intymny sekret polskiego smaku, polski 'sen o urodzie'."
[Witold Gombrowicz, "Dziennik 1953–1956", Kraków 1986]

Henryk Sienkiewicz do dziś uważany jest na świecie za klasyka powieści historycznej,  jednego z najwybitniejszych pisarzy w historii literatury polskiej i niezrównanego stylistę.

Autor: Janusz R. Kowalczyk, kwiecień 2016

Twórczość
Nowele

• 1872 – "Humoreski z teki Worszyłły"
• 1875 – "Stary sługa"
• 1876 – "Hania"
• 1877 – "Selim Mirza"
• 1877 – "Szkice węglem"
• 1878 – "Komedia z pomyłek"
• 1878 – "Janko Muzykant"
• 1879 – "Przez stepy"
• 1880 – "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela"
• 1880  – "Niewola tatarska"
• 1880 – "Za chlebem" – na jej podstawie powstało libretto do opery Konstantego Gorskiego
• 1880 – "Orso"
• 1881 – "W krainie złota"
• 1881 – "Latarnik"
• 1882 – "Bartek Zwycięzca"
• 1882 – "Jamioł"
• 1888 – "Ta trzecia"
• 1889 – "Sachem"
• 1889 – "Wspomnienie z Maripozy"
• 1892 – "Pójdźmy za Nim!"
• 1897 – "Na jasnym brzegu"

Powieści

• 1872 – "Na marne"
• Trylogia:
• 1884 – "Ogniem i mieczem"
• 1886 – "Potop"
• 1888 – "Pan Wołodyjowski"
• 1891 – "Bez dogmatu"
• 1894 – "Rodzina Połanieckich"
• 1896 – "Quo vadis"
• 1900 – "Krzyżacy"
• 1906 – "Na polu chwały"
• 1910 – "Wiry"
• 1912 – "W pustyni i w puszczy"
• 1914 – "Legiony"

Inne utwory

• 1879–1881 – "Na jedną kartę" (sztuka sceniczna)
• 1880 – "Listy z podróży do Ameryki" (reportaże)
• 1890 – "Listy z Afryki" (reportaże)
• 1900 – "Zagłoba swatem" (sztuka sceniczna)

Ekranizacje

• 1912 – "Quo vadis", włoska ekranizacja, film niemy
• 1912 – "Krwawa dola", na kanwie "Szkiców węglem"
• 1913 – "Obrona Częstochowy", na kanwie "Potopu"
• 1915 – "Potop", rosyjski film niemy
• 1921 – "Na jasnym brzegu"
• 1923 – "Bartek Zwycięzca"
• 1925 – "Quo vadis", włoski film niemy
• 1930 – "Janko Muzykant"
• 1951 – "Quo vadis"
• 1956 – "Szkice węglem"
• 1960 – "Krzyżacy"
• 1962 – "Ogniem i mieczem" ("Col ferro e col fuoco"), francusko-jugosłowiańsko-włoska ekranizacja "Ogniem i mieczem"
• 1967 – "Komedia z pomyłek"
• 1968 – "Pan Wołodyjowski"
• 1969 – "Przygody pana Michała", serial telewizyjny na podstawie filmu
• 1973 – "W pustyni i w puszczy"
• 1974 – "W pustyni i w puszczy", serial telewizyjny na podstawie filmu
• 1974 – "Potop"
• 1976 – "Latarnik"
• 1978 – "Rodzina Połanieckich", serial telewizyjny
• 1983 – "Marynia", na podstawie serialu "Rodzina Połanieckich"
• 1984 – "Hania"
• 1985 – "Quo vadis", włoski serial telewizyjny
• 1999 – "Ogniem i mieczem"
• 1999 – "Ogniem i mieczem", serial telewizyjny na podstawie filmu
• 2001 – "W pustyni i w puszczy"
• 2001 – "W pustyni i w puszczy", serial telewizyjny na podstawie filmu
• 2001 – "Quo vadis"
• 2002 – "Quo vadis", serial telewizyjny na podstawie filmu

Nagrody, odznaczenia, tytuły

• Kawaler Legii Honorowej (Francja)
• Członek zagraniczny Czeskiej i Serbskiej Akademii Nauk i Umiejętności
• 1896 – Członek korespondent Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu –  za osiągnięcia w dziedzinie psychologii i historii
• 1900 – Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 1902 – Honorowe obywatelstwo miasta Lwowa oraz Medal miasta Lwowa
• 1916 – Nagroda Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznana przez Polską Akademię Umiejętności